CỤ NGUYỄN TRƯỜNG TỘ – SỰ TRĂN TRỞ ĐẾN DAY DỨT VỚI KHÁT VỌNG CANH TÂN ĐẤT NƯỚC CHƯA THÀNH (PHẦN 2)

Trong phần đầu, chúng tôi đưa đến cho các bạn những cảm nhận, những chia sẻ từ cách tiếp cận của thế hệ trẻ về đóng góp của cụ Nguyễn Trường Tộ. Để tiếp nối cho những mảnh chuyện còn dang dở, chúng tôi xin gửi đến bạn đọc những bằng chứng, dẫn chứng và cả những nguồn tài liệu quý giá còn xót lại. Như để điểm thêm sự huy hoàng cho lối tư duy vượt thời đại của con người tài hoa ấy.

C – Change: Sự thay đổi đến từ nổ lực của cá nhân. Ông đem những tinh hoa xứ người mà mình tiếp thu được về xây dựng và phát triển đất nước.
R – Real life: Tính thực tế trong từng bản điều trần. Nhưng đề xuất của ông đều bắt nguồn từ thực trang xã hội lúc bấy giờ. Ông tìm những giải pháp gắn liền với dân ta nước ta từ những đổi mới tiên tiến của các nước phát triển.
L – Lonely: Sự cô đơn của cụ Nguyễn Trường Tộ vì cả cuộc đời phải đấu tranh với sự thờ ơ; sự hụt hẫng vì cái tâm giúp nước chưa bao giờ được thỏa.

Kiến trúc

Kiến trúc nhà dòng Saint Paul, là niềm tự hào của ta vì tại Sài Gòn năm 1864 đã có một công trình kiến trúc kiên cố đầu tiên lại do chính kiến trúc sư người Việt thiết kế và xây dựng.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu nhận xét: “Dinh Thống đốc mà người Pháp còn phải mua của người Anh ở Singapore mang qua Sài Gòn lắp ráp thì với công trình tuyệt vời này đủ thấy người Việt Nam giỏi đến mức nào rồi. Vào tháng 9-1862, mẹ bề trên dòng thánh Phaolô Benjamin khởi công xây cất nhà giám tỉnh tại khu đất Đường Thành (Rue de la Citadelle). Toàn bộ công trình này hoàn thành vào ngày 10.8.1864. Và trong bản thảo viết tay của mẹ Benjamin chỉ ghi lại tên kiến trúc sư là Thầy Học, hay còn gọi một cách khác là NGUYỄN TRƯỜNG TỘ.

Chính trị

Đề xuất xây dựng nhà nước Pháp quyền và cắt bỏ một vài chức quan không cần thiết trong bộ máy chính quyền cồng kềnh bấy giờ. “Một đặc điểm trong tư tưởng chính trị của Nguyễn Trường Tộ là cái mâu thuẫn giữa những nét quân chủ lập hiến, pháp trị, dân chủ của chính quyền với cái ý trung quân tuyệt đối, cái quân chủ có tính chất thần quyền”- Trần Văn Giàu. 

Ngoại giao

Chính sách hòa hoãn với Pháp, Hòa tức là tạm dừng chiến chứ không phải đầu hàng. Hoà ước nội dung Pháp không đòi đất, chỉ đòi trả binh phí, tự do truyền giáo, khai thương ba cửa biển và đặt trú sứ ở Huế (Quân sử tập 3 trang 82). Triều đình lúc bấy giờ có hai phe hòa và chiến. Phe chủ chiến nhiều hơn vì lúc nào cũng tự hào, truyền thống đánh đuổi được ngoại xâm. Nhưng họ quên rằng lối chiến tranh cổ điển, bằng gươm giáo, súng điểu thương, bắn từng phát đạn không còn thích hợp với cuộc chiến tranh mới đầy vũ khí tối tân.

“Đoàn quân viễn chinh Tây Phương được huấn luyện, vũ trang hiện đại với súng đại bác, chiến hạm chạy nhanh trên sông, biển. Nếu so sánh lực lượng 2 bên, quân ta quá lạc hậu và yếu kém, dù có lòng yêu nước với tinh thần chiến đấu cao thì cũng không thể đối đầu với đội quân tinh nhuệ của liên quân Tây Phương”. 

Nguyễn Trường Tộ có ghi trong Thiên Hạ Phân Hợp Đại Thế Luận, “Đối với tình hình thế giới, ông chủ trương nên hòa hơn chiến, lợi dụng kế hòa hoãn để kiện toàn quân đội, canh tân đất nước. Thay đổi chính sách đối ngoại và đối nội, cải cách Văn hóa, Kinh tế, Khoa học, khai mỏ, mở mang dân trí tiến bộ. Khi đất nước hùng mạnh, phú cường có thể dành lại những gì đã mất”.

Nông nghiệp:

Phải kể đến những đề xuất phát triển đê điều và chỉ dạy cho dân cách hòng ngừa sâu bệnh, để dân không còn phụ thuộc vào thiên nhiên vào những điều không có căn cứ khoa học. Từ đó đẩy mạnh năng xuất và gia tăng sản lượng.

Giáo dục

Theo Nguyễn Trường Tộ, nền giáo dục Việt Nam trong bối cảnh thời bấy giờ đó là chỉ chú trọng học những điều không thiết thực, học những chuyện xa xưa, không có ý nghĩa với cuộc sống hiện tại. Học những chuyện của Trung Quốc không phù hợp với đất nước, không giúp đất nước giải quyết được những vấn đề cấp bách lúc đó. “Học tức học cái chưa biết, biết để mà làm, làm tức là làm những công việc thực tế trong nước việc làm hữu dụng đó cho đời sau nữa“.

Cải cách về chương trình học đưa ra đề nghị các khoản: Ðặt khoa Nông chính, khoa Thiên văn Địa lý, khoa Cơ xảo, khoa Luật pháp. Ðề nghị mở khoa nông chính dạy những môn:Thiên văn nông nghiệp, Ðịa lý học nông nghiệp, Thực vật học, Ðịa văn khí tượng học, Tổ chức nông nghiệp trong nước.

Nguyễn Trường Tộ có ghi trong bản điều trần gửi vua Tự Đức ngày 10-04-1871, cảnh báo nguy cơ tham vọng của người Trung Hoa trên biển Đông vì quyền lợi kinh tế, lúc yếu họ làm giặc cướp biển nhưng đến lúc họ mạnh sẽ xâm chiếm bằng vũ lực, nếu Việt Nam không có Hải quân hùng mạnh để bảo vệ.

“Mấy năm trở lại đây, sở dĩ nước ta mỗi ngày một thêm nhiều nạn cướp biển là vì ở Trung Quốc hiện nay ngành mậu dịch mỗi ngày một thịnh. Họ đã tạo được nhiều tàu tuần dương chạy bằng máy và các tàu buôn, tàu nhà binh của phương Tây qua lại đường biển như mắc cửi. Người Pháp cũng tuần hành nghiêm ngặt suốt từ Bình Thuận đến Hà Tiên. Do đó thuyền phỉ khó bề phóng túng hoành hành ở hai mặt biển ấy được mà phải trốn sang tá túc nơi hải phận nước ta.

Nay nếu ta mua được năm, sáu chiếc thuyền máy chắc chắn, mỗi thuyền có độ mười khẩu đại pháo lớn nhỏ. Rồi lại thuê người Anh người Pháp mỗi thuyền một người trông nom máy móc và bốn người tập bắn, hợp cùng lính của ta vừa đi tuần vừa tập luyện dàn thành chữ nhất đi từ Nam ra Bắc, từ Bắc vào Nam, gặp thuyền phỉ đều bắt hết đưa về xử trí còn thuyền thì sung công. Nếu giặc biển dồn tụ thành sào huyệt thì thuyền máy của ta hợp lại tiêu diệt, giặc sẽ tan vỡ, mất chỗ tụ tập khó có thể xâm nhập nội địa được”.

Nguyễn Trường Tộ và Fukuzawa Yukichi được xem là nhà tư tưởng lớn cùng thời. Thế nhưng, Yukichi sau này từ những canh tân của chính mình là đưa nước Nhật trở thành một nước phát triển. Còn về phía cụ Nguyễn Trường Tộ, lại ôm khát vọng tan thành mây khói mà rời khỏi trần thế. 

Thật ra, lúc bấy giờ nước Nhật cũng rất cấm kỵ công giáo vào nước họ truyền đạo. Ở nước họ chỉ theo một đạo duy nhất là đạo Shinto (Thần đạo). Nhưng sau đó, Nhật Bản đã thực hiện chính sách mở cửa, giao lưu buôn bán, cử người tài đi học và đem sách phát triển phương Tây về để dạy kiến thức cho dân. Cứ thế mà phát triển. 

Mặt khác, khi bàn về cụ Nguyễn Trường Tộ, phần vì là người công giáo nên việc giáo dục của ông cũng phần nào bị hạn chế. Nước ta thời đó không chấp nhận công giáo nên ảnh hưởng rất nhiều vào sự giáo dục cũng như truyền tải sự đổi mới của cụ Nguyễn Trường Tộ.

Có thể nói, những công trình nghiên cứu của cụ Nguyễn Trường Tộ như hạt cát dã tràng giữa bãi biển lớn. Tạo ra với bao tâm huyết rồi mọi thứ lại trở về với cát bụi như một mớ giấy vụn để mục lâu ngày…

Phạm Gia Bửu

Các bạn có thể tìm đọc thêm các tài liệu liên quan đến cụ Nguyễn Trường Tộ.
Quân sử tập 3
Thiên Hạ Phân Hợp Đại Thế Luận
Nguyễn Trường Tộ & Văn đế canh tân

Xem thêm: Dân tộc thiểu số Việt Nam và thời buổi kinh tế thị trường